!بیانیه آزادیخواهان تبریز: زنده باد دموکراسی! زنده باد خیابانی

پیچیدگی های مسائل ملی و قومی در ایران
جنبش شیخ محمد خیابانی( 1299)

برای مطالعه جنبش خیابانی به 2 دلیل به روایت کسروی در ” تاریخ هیجده ساله آذربایجان”
استناد کرده ام. یکی به دلیل دسترسیم به کتاب و دومی حضور کسروی در زمان جنبش خیابانی

این جنبش در 19 فروردین 1299 با صدور بیانیه آزادیخواهان تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی برای تشکیل منطقه خودمخاتر “آزادیستان” و با شعار” برقرار داشتن آسایش عمومی” و ” از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطیت” شروع و در حدود یک ماه کنترل سراسر آذربایجان به دست خیابانی افتاد و در 3 تیرماه عفو عمومی از طرف خیابانی صادر و با هجوم قزاقها به شهر تبریز به دستور مخبرالسطنه نماینده حکومت مرکزی در 22 شهریور 1299 و کشته شدن خیابانی به پایان رسید.
برای شرح مفصل تر جنبش خیابانی به ضمیمه شماره یک رجوع شود. ضمیمه شماره یک در پایین صفحه آورده خواهد شد

ضمیمه شماره یک

جنبش شیخ محمد خیابانی( 1299):

برای مطالعه جنبش خیابانی به روایت کسروی در ” تاریخ هیجده ساله آذربایجان” استناد کرده ام به 2 دلیل داشتن این کتاب در کتابخانه ام و حضور کسروی در زمان جنبش خیابانی:
-

در 19 فرودین 1299، جنبش خیابانی با صدور بیانیه ای تحت عنوان بیانیه آزادیخواهان
- تبریز اعلام موجودیت کرد:

بیانیه آزادیخواهان تبریز در 18 رجب 1338 (19 فروردین 1299 شمسی)

“آزادیخواهان شهر تبریز، بواسطه تمایلات ارتجاعی که در یک سلسله اقدامات ضد مشروطیت حکومات محلی تجلی می نمود و در مرکز ایالت آذربایجان با یک طرز اندیشه بخشی قطعیت گرفته بود به هیجان آمده با قصد اعتراض و پروتست شدید و متین قیام نموده اند.

آزادیخواهان تبریز اعلام می کنند که تمامیت پروگرام آنان عبارتست از تحصیل یک اطمینان تام و کامل از این حیث که ماموران حکومت، رژیم آزادانه مملکت را محترم، و قوانین اساسیه را که چگونگی آن را معین می نماید، به طور صادقانه مرعی و مجری دارد. آزادیخواهان کیفیت فوق العاده باریک وضعیت حاضره را تقدیر کرده مصمم هستند گه نظم و آسایش را به هر وسیله که باشد، برقرار دارند. در دو کلمه پروگرام آزادیخواهان عبارتست از اینست:

برقرار داشتن آسایش عمومی
از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطیت

تبریز پنجشنبه 19 حمل – 18 رجب 1338 هیئت مدیره اجتماعات”

- این بیانیه به دو زبان فارسی و فرانسه منتشر شده بود.

- سخنرانیهای شیخ محمد خیابانی در محل حیاط تجدد برای آزادیخواهان به زبان ترکی انجام می گرفت

- در این زمان، اسماعیل آقا امیر خیزی، از آزادیخواهان جنبش ستارخان و از نزدیکان خیابانی پیشنهاد کرد که نام آذربایجان را به پاس مبارزان آذربایجانی برای گرفتن آزادی “آزادیستان” بنامند. کسروی می نویسد که هدف دیگر از انتخاب نام آزادیستان ، نارضایتی آزادیخواهان ایرانگرای آذربایجان به انتخاب نام “جمهوری آذربایجان” توسط ترکان قفقاز و آران بود. چون رهبران جمهوری آذربایجان امیدوار به پیوستن استان آذربایجان به جمهوری آذربایجان بودند. شیخ محمد خیاباتی ضمن تغییر نام اذربایجان به آزادیستان در کاغذهای اداری از دولت تهران خواستار به رسمیت شناختن دولت آزادیستان شد.

- در حدود یک ماه بعد از خیزش خیابانی “رشته فرمانروایی در سراسر آذربایجان به دست خیابانی افتاده این زمان به آن پرداخت که به شهرها حکمران از سوی خود بفرستد و به اداره ها رئیس از کسان خود گمارد….اکنون در سراسر آذربایجان کسی که با خیابانی نافرمانی نماید نمی بود مگر سردار ارشد در قره داغ و بریگاد قزاق در تبریز… دیگران همگی خواه و ناخواه فرمانبرداری می نمودند. در همانروزها بود که کریم آقا صافی که یکی از پیروان گرمدل خیابانی بود شعرهایی ساخت که در کنسرت خواندند وی یکی از آنها این بود:

به هلاکت رسد امروز ز نادانی خویش
دست بیعت ندهد هر که خیابانی را

خیابانی دستور داد روز پنجشنبه سوم تیرماه اداره ها از آغاز روز، و بازارها پس از نیمه روز بسته گردد و دستگاه “قیام| با شکوه و نمایش از تجدد برخاسته در عالی قاپو جا پیرد. در آنروز اداره ها و بازارها بسته گردید. خود خیابانی با پیرامونیان در عالی قاپو جا گرفتند و موزیک به نوازش پرداخت و مردم در آنجا و در سر راه ها انبوه شدند. از آنسوی همگی پیروان، از مجاهدان و گارد ملی و دیگران که نیروی “قیام” شمرده می شدند تفنگها به دوش در عمارت تجدد گرد آمدند و دسته ها بساهند و موزیک به جلو انداختند و پایکوبان روانه گردیدند، و از بازارها گذشته به عالی قاپو درآمدند و در آنجا سان داده بنمایشهایی پرداختند. همچنان شاگردان دبیرستانها دسته دسته آمده سرودها خواندند. خود خیابانی و میرزا تقی خان و دیگران گفتارها راندند و امیدها نمودند و نویدها دادند.

امروز رویه کاریهای بسیاری رفت. پیاپی بانگ ”زنده باد دموکراسی” و “زنده باد خیابانی” بلند می شد، پیاپی دست می زدند. سرودهای گوناگونی می خواندند، شادیها می نمودند. امروز خیابانی خود را در اوج فیروزی دیده از گناهکاران سیاسی در گذشت (عفو عمومی داد).

در روزنامه تجدد این جشن و نمایش را بزرگ نشان داده و باز از “کف زدن های رعد آسا” یاد کردنه لیکن چنانکه تبریزیان می گویند، این روز بود که انبوه مردم به سستی کار خیابانی پی بردند. زیرا پس از چند ماه خیزش و کوشش، پس از آنهمه فیروزیهای پیاپی که خیابانی را رد برابر دشمنان رخداده بود، امروز شماره کسانیکه بایستی تفنگ به دوش اندازند و یکرنگی خود را با قیام به همگی نشان دهند بسیار کمتر از آن بودند که امید میرفت.

پایان جنبش خیابانی

بعد از چندی مشیرالدوله که به جای وثوق الدوله نخست وزیر شده بود به چاره اندیشی پرداخت و بعد از مشورت تصمیم گرفت مخبرالسطنه را که وزیران کابینه بود به عنوان والی آذربایجان به تبریز بفرستد. مخبرالسطنه که قبلا با ستارخان و باقرخان بدرفتاری کرده بود با علاقه و با یک کیف و چند نوکر روانه تبریز شد. خیابانی به استقبال مخبرالدوله نرفت. مخبرالدوله در خانه ای شخصی در ششگلان اقامت کرد و بعد از پرس و جو و آگاهی از شرایط تبریز، روز یکشنبه شهر را ترک کرده و به قزاقخانه رفت و شبانه در آنجا با رئیس قزاقخانه و با سرکردگان به شور پرداخته نقشه تاختن به شهر و گرفتن آنرا کشید….

” روز دوشنبه بیست و دوم شهریور، هنوز آفتاب درنیامده دسته های قزاقها از قزاقخانه روی به شهر آوردند. کسی برای جلوگیری نبود. تنها در عالی قاپو و شهربانی کسانی از گارد خیابانی و پیروان خیابانی اندک ایستادگی نشان دادند و به اندک جنگی برخاستند، ولی چون دو سه تن کسته شدند آنان نیز رها کرده هر کس به جایی گریختند. قزاقان به سراسر شهر دست یافتند و دستگاه قیام یکباره به هم خورد. قزاقان به خانه های سران قیام ریخته دست به تاراج زدند.

-مخبرالسلطنه به شهر درآمدند در عالی قاپو نشست. اما خیابانی، قزاقان به نهانگاه او پی برده چند تن به سرش ریختند و او را با چند تیر کشته جنازه اش را بر روی نردبانی انداخته بیرون آوردند.”

“باید شادروان خیابانی را کشته آن نمایشهای رویه کارانه مردم و آن کف زدنها و زنده باد گفتنهای دروغی دانست