TAĞI RƏFƏT`İN MƏHMƏD ƏMİN RƏSULZÂDƏ`YƏ YAZDIĞI AÇIQ MƏKTUB

Mehran Baharlı

------------------------------------------------------------------------------------------------------

AÇIQ MƏKTUB [*]

MİRZA TAĞI XAN RƏF`ƏT

Tǝcǝddüd, sayı 68, 23 ocaq 1918, odgün, ilan il 1296

[*. Mǝktubumuzun Türkcǝ olaraq Tǝcǝddüd’dǝ dǝrc olunmasının M. Ə. Rǝsulzâdǝ cǝnablarına qarşı bir cǝmilǝ-yi ǝdǝbiyyyǝ kimi tǝlǝqqi edilmǝsini ayrıca rica edǝriz].

Açıq Söz qǝzetǝsinin nâşir-i möhtǝrǝmi, Mǝhmǝd Əmin Rǝsulzâdǝ cǝnablarına:

Azǝrbaycana dâyir Qafqas mǝtbuatında tǝsâdüf edilǝn nǝşriyyat dolayısıyla, İrşad cǝrîdǝ-yi Îrâniyyǝsinin milli vǝ mühiqq bir nǝzǝriyyǝni mudafiǝ üçün dǝrc etdiyi câhilanǝ vǝ âdǝtǝn tiflânǝ bir mǝqâlǝ, zât-i âlinizin müfǝssǝl bir cavabınıza meydan vermiş; vǝ bu vǝsilǝ ilǝ mǝs`ǝlǝni uzaqdan yaxından tǝ`qib eylǝyǝnlǝr, buna dâyir ǝn sǝhih vǝ ǝn ǝsaslı bǝyânatı sǝlâhiyyǝtdar bir ağızdan eşitmǝk müvǝffǝqiyyǝtini iktisab etmişlǝrdir.

Azǝrbaycan ismi yad olunduğu zaman, tǝbii bir ârizǝ ǝdd edilǝn Aras sularının hankı sâhilindǝ mǝskun bulunan xalq murad edildiyini dǝrhal tǝ`yin etmǝyir vǝ arada bir su-i tǝfahum (?) luğǝvi bir iştibah hâsil olur ki bunu izâlǝyǝ zât-i âliniz âtidǝki vǝchlǝ ibtidar (1) edir vǝ diyirsiniz: “Bugün mǝşhur bir coğrafiya istilâhı olmaq üzǝrǝ Azǝrbaycan kǝlmǝsi ancaq Aras`ın ötǝsindǝ vǝ Îrân qǝlǝmrovunda bulunan Tǝbriz vilâyǝti ilǝ Ərdǝbil mahalına ǝlǝm olmuşdur. Halbu ki İrǝvan, Gǝncǝ vǝ Bakı quberniyaları dǝxi bugünkü siyâsi coğrafiya ilǝ olmasa da qovmi coğrafiya ilǝ hǝman Azǝrbaycandır.”

Vǝ bir az daha ötǝdǝ ǝlâvǝ edirsiniz: “Qafqasiya müsǝlmanları öz Türkcǝlǝrinǝ Azǝrbaycan Türkcǝsi, ǝdǝbiyyatlarına Azǝrbaycan ǝdǝbiyyatı, öz quberniyalarına da Rusiyǝ Azǝrbaycanı diyirlǝr. Azǝrbaycan kǝlmǝsi Âzǝrbâdegan`dan müştǝq olub da, vǝch-i iştiqâqı Âzǝr`dǝn isǝ, ÂzǝrÎlǝrin (Âtǝşpǝrǝstlǝrin) tǝvaf etdiklǝri âtǝşkǝdǝlǝr Bakı ǝvizdi (?) âsâr-i ǝtiqǝsini tǝşkil etmǝyir mi?”

Vâqiǝn şu bǝhs olunan mǝmlǝkǝtlǝrdǝ sâkin bulunan xalq, o dǝrǝcǝ bǝrâbǝr yaşamış vǝ murur-i zaman ilǝ eyn-i müǝssirat altında yekdigǝrlǝşmişlǝrdir ki bunların hǝp bir ırqdan doğduqlarını isbata ehtiyac hiss etmǝdǝn bilǝ, bir birlǝrinǝ iki qardaş kimi bǝnzǝmǝkdǝ olduqlarını qǝbul eylǝmǝk gǝrǝkir.

Bakı şǝhǝrindǝn Îrân Azǝrbaycanının ǝqsâ-yi hududuna imtidad edib yayılan topraqlarda âtǝşpǝrǝst dövrünün zâyil olmaz âsârı bâriz, qeyr-i qâbil-i ictinab bir surǝtdǝ movcud bulunmaqdadır. Soraxana`dakı âtǝşgah qǝdim ÎranÎlǝr üçün ǝrâzinin mǝhrǝm vǝ öz bir cövlangah, bir yurd tǝşkil etdiyini iddia edǝn yalnız vǝ yegânǝ bir dǝlil deyildir.

Buralarda iqâmǝt edǝn, Îrân xânǝdanına mǝnsub qovm, âtǝşǝ tapınmış vǝ âtǝşǝ tapınan ǝqvam arasında müstǝsna bir mövqe` dǝ ihrâz edǝbilmişdir. Bir dǝrǝcǝdǝ bu hal bu iqlimdǝ hâkim vǝ mǝşhur olmuşdur ki o zamanın âtǝşpǝrǝstlǝri indindǝ millǝt vǝ qovmiyyǝt mǝsayilinin ǝn ziyâdǝ movzu`-i bǝhs edilmǝsi lâzim gǝlǝn tǝqdirlǝrdǝ bilǝ, Tǝbriz hǝvâlisindǝki Âzǝrkǝdǝlǝr mühüm vǝ qǝt`i bir mövqe` tutmaqdan geri qalmamışdır. Azǝrbaycanda îqâd olunub ǝnǝnǝ e`tibâriylǝ hǝnuz tǝmâmǝn intifâ qǝbul etmǝmiş olan Âzǝrkǝdǝ ocaqları, bu ǝqvamı hǝrârǝtli bir sǝhriyyǝtlǝ (3) ǝqvâm-i Îrâniyyǝ nǝslinǝ mǝzc etdiyi kimi, bu nǝslin mǝhd-i zuhur vǝ ârâmı olan mǝrkǝzlǝrǝ dǝ âtǝşin yollar ilǝ rǝbt vǝ vǝsl eylǝmiş ….. bugünǝ pǝk yaxın bir zamana qǝdǝr qismǝn bilǝ olsun, ürǝklǝrindǝ ırqî vǝ nijâdî bir tǝrǝddüd, bir şǝk, bir şübhǝ oyandırmamışdı.

Musâvât firqǝsinin fǝ`al vǝ mǝşhur lideri olan zât-i âliniz, movcudiyyǝti mǝlhuz bulunan hǝr nov` su-i tǝfahumu aradan qaldırmaq ǝndişǝsiylǝ mǝqâlǝnizin nǝhâyǝtlǝrindǝ şu sǝtirlǝri dǝrc edirsiniz: “Munâsibǝt gǝlmişkǝnn söylǝyǝlim: Bütün Îrânlılar bilirlǝr ki Azǝrbaycan diyincǝ, bütün bǝhsimiz, müddǝamız ancaq Rusiyyǝ qǝlǝmrovundakı Azǝrbaycandır. Îrân Azǝrbaycanının tǝqdirât-i siyâsiyyǝsinǝ qarışmaq haqqımız, hǝddimiz deyildir.”

Bu xusuda Îrânda şimdiyǝ qǝdǝr bir şübhǝ vârid olmamış, vǝ ǝrbâb-i vuquf indindǝ bu bǝyânata eyniylǝ mutâbiq bir qǝnâǝt vǝ e`tiqad-i kâmil âlimǝn movcud olmuşdur.

“Azǝrbaycan bir millǝt isǝ, o millǝtin mütǝmǝddin bir millǝtǝ yaxışacaq dǝrǝcǝdǝ mǝtbuata, muâsir ǝdǝbiyyata, muâsir mǝktǝblǝrǝ vǝ az çox tǝrbiyǝ-yi siyâsiyyǝyǝ mâlik olan qismi hǝman Aras şumalında sâkindir. Bunlar özlǝrinin bir millǝt olduqlarını daha Rus istibdadı altında ǝzilirkǝn dǝrk etdilǝr” diyǝ Îrân Azǝrbaycanı haqqında ittihamâmîz, ǝzici… olmaq istǝyǝn bir lǝhcǝ qullanmaq ehtiyâcını bilmǝyiz nǝçün hiss etmişsiniz? …. Bu sözlǝr bir qaç senǝ ǝvvǝl Fuyuzat ilǝ Hǝqâyiq qǝzetǝlǝri arasında açılıb kǝndi imlâ inşâ qǝlǝtlǝrinǝ qarşı bilǝ muhâfizǝdǝn âciz olan Hǝqâyiq mudâfiinin inzihâmiylǝ nǝhâyǝtlǝnǝn bir munâqişǝ-yi qǝlǝmiyyǝni ixtar edir.

Bu mǝsǝlǝ o zaman hǝr türlü ǝhǝmmiyǝtdǝn ârî kimi tǝlǝqqi edilmiş vǝ vǝqâyi-i yövmiyyǝ-yi âdiyyǝdǝn biri kimi olmuş bitmişdi. O mâzini ehyâ etmǝk fikrindǝ tǝbii deyiliz.

Sǝlâhiyǝtdar mǝqâlǝnizin bütün mündǝrǝcâtına mǝzkur mǝqâlǝni xǝtm edǝn iki sözün hǝr tǝcâvuz vǝ tǝǝrüzü öncǝdǝn mǝhkum eylǝyǝn qüdsiyyǝti altında yer vermişdiniz: “İki qardaş millǝt arasındakı uxuvvǝt-i İslâmiyyǝ nâmına” sǝrd olunan mutâliâtı yenidǝn bir munâqişǝ tǝrzinǝ ircâ` etmǝk arzısı –tǝkrar ediriz- bizdǝ yoxdur. Hǝtta bu ǝndişǝdǝn bilkülliyyǝ ârî bulunsa idi, vicdânımız istitrâd qǝbilindǝn olan bu mücmǝl mutâliatı da bizǝ mǝn` eylǝrdi.

Bir taxım vǝqâyi` vardır ki tǝkǝrrür etdikcǝ xâtirâtı oyandırarlar. Oyananları dâyimǝn rǝdd etmǝk, sukuta mǝcbur eylǝmǝk, bird aha oyatmaqlarına bâis olabilǝcǝyi ilǝ işimiz yox. Fǝqǝt mümkün olan kiçik kiçik istifâdǝ fürsǝtlǝrini dǝ hǝba vǝ hǝdǝr edǝbilǝcǝyi üçün şâyân-i tǝǝssüf bir hǝrǝkǝtdir.

Tǝxǝttür etmǝkdǝ olduğumuz munâqişǝ ǝsnâsında idi ki tǝrǝqqiyâtını qâbil-i lǝms, müntǝzǝm usulllar dâyirǝsindǝ tǝşhir edǝbilǝn bir İslam mǝdǝniyyǝtindǝn bǝhs edǝrkǝn, Fuyuzat`ın istişhad eylǝdiyi istatistik rǝqǝmlǝri muqâbilindǝ Hǝqâyiq`in bir türlü tǝsbit vǝ tǝqrir edǝmǝdiyi dǝlâyil mǝhv olub meydandan çǝkilmişlǝrdi.

Bu iki qǝzetǝ beynindǝki duello, hǝqiqǝtǝn dǝ iki cǝrǝyanın tǝlâqigâhında husula gǝlǝn bir qǝlǝyan qǝdǝr şumullu vǝ mǝ`nidâr idi. Hǝqâyiq böyük tǝzyiqlǝr altından fışqıran cǝrǝyanlara qarşı o nǝhif, bâ xusu tǝchizâtı nâqis sǝhâyifiylǝ muqâvimǝt göstǝrǝmǝzdi …..

Daha mükǝmmǝl şǝrâyit ilǝ hazırlanmış olsa idi bilǝ, yenǝ Hǝqâyiq`in Fuyuzat`a istifâzǝ (4) cǝrǝyanlarına qǝlǝbǝ çalabilǝcǝyi şübhǝli idi. Mütǝâqibǝnn Hǝqâyiq inzihâmını bir çox vǝqâyi daha, tovsi` edǝrǝk mǝsǝlǝyi bilǝ aradan qaldırıb muîn vǝ fâyiq bir cǝrǝyâna sǝrbǝst yollar açmışdı.

İqtibâs etdiyimiz parçayı zât-i âliniz şu surǝtlǝ xǝtm edirsiniz: “Mǝârif vǝ ǝdǝbiyyatca Rusiyǝ Azǝrbaycanlıları tibq-i Îrân Azǝrbaycanı kimi Farslaşmış ikǝn (?) Rus politiqiyyǝsinin tǝzyiqi altında oyandılar.”

Heyhat! Aras dalqalarının ǝsrlǝrdǝn bǝri gǝmirib durduğu iki qardaş Azǝrbaycan`ı târixi yazan ǝllǝr o dǝrǝcǝ evirib çevirmiş vǝ bir şǝkildǝn dîgǝr bir şǝklǝ ifrağ (5) ilǝ nǝhâyǝt yenǝ muvǝqqǝt bir öylǝ şǝkl-i dîgǝrlǝ meydana atmışdır ki ǝgǝr çǝkdiklǝri fǝlâkǝt, bugünǝ qǝdǝr tǝhǝmmül etdiklǝri mǝsâyib bütün movcud ağırlığıyla omuzları üzǝrinǝ çǝkmǝmiş bulunsa idi, yekdîgǝrlǝrini tanımağa, biri birlǝriylǝ anlaşmağa müştǝrǝk bir zǝminǝ, müttǝhid bir lisan bilǝ bulmaqdan âciz qalacaqlardı.

Biri birindǝn ayrı böyümüş iki qardaş arasında bugün yalnız bir râbitǝ, yalnız bir ǝlâqǝ movcud: hǝmdǝrdlik, nǝsibdaşlıq!

Cǝrǝyanlar, pıroqramlar tǝbii imiş kimi pürşiddǝt inhimaklar (6) bu iki qardaşı hayat çarpışmalarında hǝyǝcanlı mâcǝralara sovq edǝrkǝn, zǝnn ediriz ki bugün ǝn ziyâdǝ munâsib hǝrǝkǝt sǝbr vǝ süküt vǝ tǝhǝmmüldǝn başqa bir şey olamaz.

Gözlǝyǝlim….. zaman gǝlsin vǝ bir az daha tǝcrübǝ dîdǝ, bir parça daha mütǝkâmil iki qǝdim qardaş hayâtın qâmiz mǝsâyilini bir türlü hǝll ilǝ deyil, nǝzǝriyyâtı hayâta tǝtbiq ilǝ uğraşmış, buruşmuş alınlarını biri birinǝ yaxlaşdıraraq daha vâzih, daha sǝmimi lisanlarla mâzidǝn vǝ istiqbaldan bǝhsǝ girişsinlǝr …..

------------------------------------------------------------------------------

1-İbtidar: Çǝtin vǝ tudamlı (tǝhlikǝli) bir işǝ ǝl atma, girişmǝ

2-Əvizdi: ?

3-Sǝhriyyǝt: Evlǝnip düyün etmǝk

4-İstifâzǝ: Öfkǝli olma, qızqınlıq

5-İfrağ: Qalıba tökmǝk, ǝridip biçimlǝndirmǝk

6-İnhimak: Aşırı özǝnlǝ bir işǝ girişmǝk